Alvöru, íslenskt prjónanörd!

Ég gerði verkefni fyrsta veturinn minn í Þjóðfræði við Háskóla Íslands þar sem við áttum að skoða Spurningaskrá Þjóðháttadeildar Þjóðminjasafnsins. Ég valdi mér að sjálfsögðu að skoða lista nr 91 þar sem spurt er um Prjónaskap. Fyrir þá sem ekki vita þá sendir Þjóðháttadeildin reglulega út spurningalista þar sem leitað er eftir ,,alþýðufróðleik". Þjóðháttadeildin tók að starfa markvisst árið 1960 þegar Kristján Eldjárn og Þórður Tómasson leituðust eftir að safna fróðleik um ýmsa þjóðhætti fyrri tíma. Nú hafa verðir sendir út 117 spurningalistar og eru þeir fyrir hvern sem er að svara. Svörin eru svo geymd í Sarpnum, gagnagrunni. Það var margt skemmtilegt og forvitnilegt sem ég komst að þegar ég las yfir svörin við spurningunum. Ég hef ákveðið að birta verkefnið í heild sinni. Fyrirmælin voru slík að textinn ætti að höfða til allra aldurhópa, líkt og ritað væri í almenningsfjölmiðla. Nafnleynd ríkir yfir heimildamönnunum en þeir eru einkenndir með ÞÞ og svo númeri.

Fyrir prjónanördið

Ég er algjört prjónanörd og tel mig alls ekki vera eina um það. Einhvern veginn kemur það samt alltaf flestum á óvart, þar sem ég er ung og við erum ekki allt of margar á mínum aldri sem höfum virkilegan áhuga á hannyrðum yfir höfuð. En ég er stolt prjónanörd og ætla segja ykkur dálítið frá prjónaskap hér áður fyrr.

Ég tel það vera mjög fast í flestum okkar að reyna komast að hinu upprunalega, hvað sem það nú er. Hér er það engin undantekning. Ég hef ofsalega gaman af því að spjalla við eldri konur um prjónaskap og læt þær kenna mér hitt og þetta. Spyr þær hvernig þær lærðu að hekla eða prjóna og þar fram eftir götum. Því vakti það mikinn áhuga minn að skoða svörin frá Þjóðháttadeild Þjóðminjasafnsins um prjónaskap, frá konum sem eru jafnvel enn eldri en þær sem ég hef rætt við hingað til og því með eldri hugmyndir um prjónaskap (eitt sinn var talið að það elsta væri alltaf upprunalegast, það er þó ekki alveg svo einfalt!). Svörin voru send inn á árunum 1996-7 og voru flest svaranna frá konum. Það voru bara tveir karlmenn sem sendu inn svör. Þau voru fædd á árunum 1905-1954 og því sumar töluvert eldri en amma mín, sem er elsta konan sem ég hef rætt um þetta við, en hún er fædd 1923.

Í svörunum kenndi ýmissa grasa um prjónaskap og margt ofboðslega spennandi. Það var margt sem vakti sérstakan áhuga minn eins og til dæmis prjónaklukkurnar sem stelpur og konur gengu í sem undirfatnað (ÞÞ 12344). Ég myndi alveg vilja prjóna mér eina slíka núna eftir lesturinn. Mér fannst líka ákaflega merkilegt að lesa um það hvernig ullin var lituð hér áður fyrr, en þá notaði fólk litarefni úr sínu nánasta umhverfi og því náttúruleg litarefni (ÞÞ 12268). Einnig fannst mér mjög skemmtilegt að lesa var um sjölin, því þau eru enn þá í notkun en samt veit ég sáralítið um þau. Í svörunum hafði fólk þó mismikið að segja um þau, og það sem kom fram var allt merkilega líkt svo ég tel heimildirnar vera þó nokkuð öruggar. Hér mun ég því segja frá því sem vakti minn áhuga við lesturinn og vonandi vekur það þinn áhuga líka, njóttu vel.

Prjónaklukkur

Prjónaklukkur voru undirfatnaður sem bæði unglingsstelpur og konur klæddust (ÞÞ 12395, ÞÞ 12327,

ÞÞ 12491). Flest nærföt voru prjónuð úr einbandi og það á líka við um prjónaklukkurnar (ÞÞ 12476). Prjónaklukkurnar eru eins og undirkjóll og voru oftast prjónaðar með klukkuprjóni. Þaðan kemur einmitt nafnið á flíkinni (ÞÞ 12365).  Sumar konurnar kölluðu þær reyndar millipils og aðrar nærklukkur (ÞÞ 12874, ÞÞ 12722). Klukkurnar voru nánast alltaf prjónaðar í prjónavél og saumaðar saman á hliðunum, því á þessum tíma voru engir hringprjónar til, en guði sé lof fyrir þá í dag! (ÞÞ 12444). Klukkurnar gátu verið ofboðslega fallegar, í skemmtilegum litum og fallegu mynstri neðst. Ekki ber heimildum saman um það hvenær þær hafa helst verið notaðar og hvenær noktuninni hefur verið hætt en eitt er víst að þær voru notaðar mest á fyrri hluta 20. aldar, eftir það drógst verulega úr notkuninni og er nú lítil sem engin (ÞÞ 12513, ÞÞ 12363, ÞÞ 12750, ÞÞ 12874, ÞÞ 12395, ÞÞ 12351 ). Tilkoma betri húsaskjóls og upphitunar á þeim, og líka betri hlífðarfatnaður  eru líklegustu ástæðurnar fyrir því hvers vegna hætt var að nota prjónaklukkurnar (ÞÞ 12874).

Litun á bandi

Það er ýmislegt upp á teningnum þegar viðkemur litun á ullarbandi. Þá var nánast alltaf litað ullarbandið heima fyrir. Misjafnt var hvort bandið var litað með jurtum eða með aðkeyptum lit (ÞÞ 12272, ÞÞ 12268).  Algengir litir til að lita voru blár, grænn og rauður. Þeir voru stundum lýstir upp með hvítum og þá varð til ljósbleikur og ljósblár. Þeir litir voru oft notaðir í nærföt (ÞÞ 12722, ÞÞ 12429). Jurtir sem notaðar voru til að lita með voru til dæmis sortulyng (líklega rauður litur ), beitilyng (líklega gulur litur), hundasúrur (grænn), litunarmosi (dökk brúnn), blöndustrokkar (fjólublár) og túnsóleyjar (gulur) (ÞÞ 12268, ÞÞ12363).

Munur var á lituðum svörtum lit og sauðsvörtum lit, sá litaði var notaður í sparisokka en sá sauðsvarti í hversdagssokka (ÞÞ 12722, ÞÞ 12365). Liturinn var festur með ediki, en edik var líka notað stundum í hárþvott (ÞÞ 12271). Talað var um samkembu þegar fengin voru mismunandi litbrigði úr sauðalitunum. Aðalsauðalitirnir eru hvítur, svartur, mórauður og grár (ÞÞ 12380). Sumir töldu föt úr lituðu bandi ekki vera eins hlý og úr ólituðu bandi (ÞÞ 12380). Til að fá yrjótt (mislitað) band var það bundið um hespuna (bandinu var undið á hesputré svo úr varð hespa) hér og þar, þannig að liturinn náði ekki á alla staði (ÞÞ 12508).

Sjöl og hyrnur

Þá ber að nefna hyrnur og þríhyrnur sem eru nokkurs konar herðasjöl og hafa verið notuð til hversdagsnota (ÞÞ 12550, ÞÞ 12462). Það segir sig nokkuð sjálft hvernig þríhyrnur og hyrnur líta út: annað hvort ferningar eða þríhyrningar. Þær voru flestar prjónaðar úr garðaprjóni og höfðu útprjónaðan bekk eða litaðan bekk (ÞÞ 13066, ÞÞ 12446). Bekkur er það kallað þegar nokkrar umferðir eru prjónaðar með öðruvísi mynstri eða öðrum lit, þýðir í raun bara það sama og rönd. Hyrnurnar eru misjafnar að lit, yfirleitt í dökkum litum, hvort sem það voru sauðalitirnir eða úr lituðu bandi (ÞÞ 12396, ). Þríhyrnurnar voru gjarnan með kögri (ÞÞ 12726). Þær voru hafðar mjög stórar og algengasta stærðin er um 1 1/2 – 2 m að lengd (ÞÞ 12508, ÞÞ 12491). Þær voru prjónaðar úr einbandi eða öðru fínu bandi með grófum prjónum (ÞÞ 12567, ÞÞ 12363)

Langsjöl komu seinna til sögunnar en hyrnurnar. Þau þóttu mun fínni eða sparilegri en hyrnurnar og voru oft notuð yfir peysufötin eða upphlutinn (ÞÞ 12527, ÞÞ 12518, ÞÞ 12377). Þau voru renningar, líkt og langir og breiðir treflar, einnig prjónuð úr einbandi. Þau voru prjónuð með útprjóni, en það er mismunandi gataprjón, og var mikið vandað til þeirra (ÞÞ 12513). Dæmi um skemmtileg útprjón sem nefnd voru í þessu 12861, ÞÞ 12327, ÞÞ 12726, ÞÞ 12722, ÞÞ 12567). Langsjöl voru oftast röndótt úr sauðalitunum, og yfirleitt bandið unnið heima við (ÞÞ 12365).

sambandi er perluprjón, sílaprjón, hörpudiskaprjón, fílabeinsprjón, geislaprjón, krónuprjón, knúppaprjón og svona mætti endalaust telja (ÞÞ

Það litaðist mjög af frásögnum þessara kvenna að það væru aðeins eldri konur sem klæddust sjölum og hyrnum (ÞÞ 12487, ÞÞ 12372, ÞÞ 12395). Þær voru í grunnin til nýttar til skjóls við kulda og vindi en misjafnt hvernig konurnar klæddust þeim. Ýmist voru þær bara lagðar yfir herðarnar eða lagðar yfir herðar og hvössu hornin krossuð yfir brjóstin (þríhyrnurnar) og bundin aftur fyrir bak (ÞÞ 12351, ÞÞ 12861), þess vegna voru þær hafðar frekar stórar. Sumar settu hyrnurnar yfir höfuðið og ýmist bundið við hnakkann eða vafið um hálsinn. Konur klæddust hyrnum inni sem úti, heima við sem og á ferðalögum (ÞÞ 12491). Eldri konur voru þó ekki þær einu sem nýttu sér hyrnurnar. Því stundum voru þær einnig notaðar til að verja smábörn fyrir kulda (ÞÞ 13032). Þegar börn klæddust  hyrnum var yfirleitt talað um skakka en ekki hyrnur (ÞÞ 12861, ÞÞ 12421).

Kanntu að pleta þig? Margar konurnar könnuðust við það. Þá var plet, sem er nokkurns konar ílangur renningur sirka 30-35 sm breiður prjónaður. Hann var lagður yfir mittið að framan, látinn krossa í bakið og fer yfir axlirnar og endunum stungið undir að framan. Það var kallað að pleta sig. Þetta var notað sem peysur fyrir börn og fullorðnar konur (ÞÞ 1391, ÞÞ 12567).

Í dag hafa þríhyrnur verið endurvaktar, eftir nokkurt hlé tel ég vera. Uppskriftir af þeim sjást í nýlegum prjónabókum og ýmsum bloggum. Þær eru í allavegana litum og ofboðslega fallegar. Nú eru möguleikarnir meiri til að gera hin fallegustu sjöl þar sem úrval lita, banda og prjóna er allt annað í dag en um kringum 1900. Sjálf hef ég gert mér tvær þríhyrnur. En þríhyrnurnar eru í dag notaðar á annan hátt en áður var. Nú eru þær helst notaðar sem hálsklútur eða trefill en ekki sem peysu eða höfuðfat. Ég hef sjálf orðið minna vör við að langsjölin séu notuð dagsdaglega núorðið, en þau eru oft tekin upp við hátíðleg tilefni núna og gjarnan með þjóðbúningnum. Ég tel það líka vera frekar sjaldgæft að börn séu vafinn um hyrnur

þó svo að ég geti ekkert alhæft um það.

Í svörunum var svo margt áhugavert sem hægt væri að gera langa ræðu um, en ég læt þetta duga í bili. Hver veit nema ég muni gramsa í svörunum einn daginn og segja ykkur allt um vettlinga, sokka og allavega aðferðir sem þekktust hér áður fyrr.

Heimildaskrá:

Óprentuð gögn á Þjóðháttadeild Þjóðminjasafnsins:

ÞÞ 12550 kvk f. 1909 Kópavogi

ÞÞ 12462 kvk f. 1954 Seyðisfirði

ÞÞ 12527 kvk f. 1925 Flúðum, Hrunamannahreppi

ÞÞ 12518 kvk f. 1938 Kjós

ÞÞ 12351 kvk f. 1916 Kópavogi

ÞÞ 12861 kvk f. 1920 Búðardal

ÞÞ 12487 kvk f. 1920 Reykjavík

ÞÞ 12377 kvk f. 1938 Egilsstöðum

ÞÞ 12327 kvk f. 1930 Fellahreppi, N-Múl.

ÞÞ 12396 kvk f. 1911 Mývatnssveit

ÞÞ 12508  kvk f. 1928  Akranesi

ÞÞ 13066 kvk f. 1905 Sandvíkurhrepp

ÞÞ 12726 kvk f. 1923 Reykjavík

ÞÞ 12421 kvk f. 1912 Vesturbyggð, V-Barð.

ÞÞ 12372 kvk f. 1913 Búðarhreppi, S-Múl.

ÞÞ 12446  nafnlaust svar

ÞÞ 12513 kvk f. 1906 Ísafirði

ÞÞ 13032 kvk f. 1930 Bárðardal, S-Þingeyjarsýslu

ÞÞ 12722 kvk f. 1908 Grundarfirði

ÞÞ 12268 kvk f. 1932 Reykjavík

ÞÞ 12491 kvk f. 1922 Grýtubakkahrepp, S-Þing.

ÞÞ 1391 kvk f. 1906 Hveragerði

ÞÞ 12567 kvk f. 1912 Borgarnesi

ÞÞ 12344 kvk f. 1932 Akureyri

ÞÞ 12365 kvk f. 1920 Reykjavík

ÞÞ 12363 kvk f. 1916 Grindavík

ÞÞ 12395 kvk f. 1916 Reykjavík

ÞÞ 12874 kvk f. 1931 Egilsstöðum

ÞÞ 12476 kvk f. 1929 Skagafirði

ÞÞ 12444 kvk f. 1909, Reykjavík

ÞÞ 12750 kvk f. 1923 Reykjavík